Лекц 2
Сэдэв: Үг түүний утга үгийн сангийн нэгж
¯ÃÈÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÍÝÃÆÈÉÍ Á¯ÒÝÖ,
ÓÒÃÀ
¯ãèéí
á¿òöèéã ñóäëàõûí ÷óõàë íü:
Àëü íýã õýëíèé õýë ç¿éí áàéãóóëëûã ñóäëàõàä ò¿¿íèé ¿ãèéí á¿òöèéã ñóäëàõ ÿâäàë
íýã ÷óõàë ñóóðü íü áîëíî. ßëàíãóÿà ìîíãîë õýëíèé ¿ã ç¿éí íàðèéí ñèñòåìòýé
õýëíèé õýë ç¿éí áàéãóóëëûã ñóäëàõàä
ò¿¿íèé ¿ãèéí á¿òöèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ íü íýí ÷óõàë àæýý. ¯ãèéí á¿òöèéã íàðèéí
çºâ çàäëàí ñóäëàõã¿éãýýð õýë ç¿éí ÿíç á¿ðèéí õýëáýðèéã çºâ òàéëáàðëàæ ÷àäàõã¿é.
Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí á¿òöèéí òóõàé
àñóóäëûã ø¿¿ìæëýí õýëýëöýõäýý áèä ¿ãèéí
õýë ç¿éí óòãûã áîäèò óòãààñ íü ñàéí
ÿëãàæ ¿ã áà ¿ãèéí õýë ç¿éí õýëáýðèéí
õîîðîíäûí ÿëãàâàðûã òîäîðõîé ÿëãàõ õýðýãòýé áàéíà. Íýã ¿ãýíä áîäèò óòãà, õýë
ç¿éí óòãà ãýæ õî¸ð ç¿éëèéí óòãà áàéäàã.
¯ãèéí áîäèò óòãà ãýäýã áîë áîäèò
åðòºíöèéí îëîí ç¿éëèéí þì, ¿çýãäëèéã òîìü¸îëîí íýðëýñýí òàëûã õýëíý. Æèøýý íü :
òºìºð, áîëîð, óñ, ìîðü, öýöýã, ÿâ ãýõýä
òºìºð ãýæ íýã ç¿éëèéí òºìºðëºãèéí íýð, áîëîð ãýæ íýã ç¿éëèéí ÷óëóóëãûí
íýð, ìîðü ãýæ íýã ç¿éëèéí àäãóóñûí íýð,
óñ ãýæ íýã ç¿éëèéí øèíãýí áîäèñûí íýð, öýöýã ãýæ íýã ç¿éëèéí óðãàìëûí íýð, ÿâ
ãýæ íýã ç¿éëèéí õºäºë㺺íèé íýð ãýõ ìýò.
¯ãèéí õýë ç¿éí óòãà ãýäýã áîë ìºí
áîäèò åðòºíöèéí ò¿ìýí ç¿éëèéí þìс, ¿çýãäëèéí õàðüöààíä èëðýõ
õèéñâýð óòãûã ºâºðìºöººð òóñãàí èëýðõèéëñýí òàëûã õýëíý. ¯ãèéí õýë ç¿éí óòãà íü
ÿìàð íýã õýëáýðýýð èëýðíý. Æèøýý íü : íîì
( íýðëýõ), íîìûí (õàðüÿàëàõ), íîìîîð (¿éëäýõ) ãýõýä ýíý ¿ãèéí õýë ç¿éí ãóðâàí ººð õýëáýð
áàéíà. ¯¿íèéã ¿ãèéí õýë ç¿éí õýëáýð ãýíý. Õýë ç¿éí óòãà íü ÿìàð íýã õýëáýðýýð
èëýðýõäýý çîõèõ ¿ã íü íºãºº ¿ãòýé õýðõýí õîëáîãäîõ õàðüöààã çààíà.
¯ãèéí
óòãàò õýñýã áóþó ìîðôåìûí ó÷èð
¯ãèéí á¿òöèéí òàëààñ íü íàðèéâ÷ëàí
¿çâýë èõýíõäýý õýä õýäýí óòãàò õýñãýýñ á¿òñýí áàéäàã. Æèøýý íü : áè÷¿¿ëñýí ãýõýä áè÷ -
¿¿ë – ñýí ãýñýí ãóðâàí óòãàò õýñãýýñ
á¿òñýí áàéíà. ¯¿íä áè÷ ãýñýí íü áè÷èõ
¿éëèéã çààñàí óóë ¿ãèéã ¿íäñýí óòãûã õàäãàëæ, ¿¿ë – ãýñýí íü òóõàé ¿éëèéã ã¿éöýòãýõäýý áóñäààð ¿éëä¿¿ëýõ ñàíààã èëòãýýä, ñýí – ãýñýí íü óóë ¿ãèéí ºíºãðñºí öàãò ã¿éöýòãýñýíèéã çààæýý. ¯ãèéí èéì óòãàò õýñãèéã îëîí óëñûí ¿ãýýð ìîðôåì, ìîíãîëîîð á¿òýýâýð ãýíý.
Ìîðôåì
áîë ãàäààä õýëáýð, äîòîîä óòãà õî¸ð á¿ðäñýí õýëíèé õàìãéèí áàãà íýãæ þì.
Ìîðôåìèéí ãàäààä õýëáýð íü ãîë òºëºâ ÿìàð íýã àâèàíû íýìýëò ç¿éëýýð èëýðíý.
Ìîðôåìèéí äîòîîä óòãà íü óóë ¿ãèéí áîäèò óòãûã õàäãàëñàí öºì áóþó õýë ç¿éí ÿìàð
íýãýí óòãûã çààñàí áàéíà. Äýýð äóðäñàí, áè÷¿¿ëñýí ãýñýí õýëáýðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
áàãòñàí áè÷ - ¿¿ë –
ñýí ãýñýí ãóðâàí ìîðôåì íü öààøèä
õóâààãäàõã¿é, õýðýâ á - è- ÷, ¿¿-ë, ñ-ý-í ãýæ õýñýã õýñýã àâèà áîëãîí õóâààâàë , èéì
àâèàíóóä íü ººðòºº ÿìàð ÷ óòãàã¿é òóë ìîðôåì ÷àíàðàà àëäàíà. Èéì ó÷ðààñ ìîðôåì
íü öààøèä ¿ë õóâààãäàõ õýëíèé õàìãèéí áàãà óòãàò íýãæ áîëíî. Ìîðôåì íü íýã íýã àâèàãààð á¿òñýí áàéæ áîëíî.
̺í õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû àâèàãààð á¿òñýí áàéæ áîëíî.
|
Ìîíãîë ¿ãèéí ñàíãèéí íýãæ
|
|
Øóóä íýðëýëò á¿õèé íýãæ:
|
|
Øóóä áóñ íýðëýëò á¿õèé íýãæ:
|
Ýõ õýëíèéõýý ¿ãèéí
ñàíã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà äýýðõ òàâàí òºðºë íýãæèéí ¿ãèéí ñàíãèéí óòãàç¿éí àãóóëãûã
íýã á¿ð÷ëýí òîäðóóëàí àâ÷ ¿çüå.
1.1
¯ÃÈÉÍ ÓÒÃÛÍ Ó×ÈÐ
Àëèâàà õýëíèé ¿ãèéí ñàí ñóäëàëûí
¿íäñýí íýãæ áîë ãîë á¿ðýëä¿¿ëáýð áîëîõ ¿ã
þì. Õàìãèéí åðºíõèé áàéäëààð òîäîðõîéëáîë ¿ã ãýäýã áîë õýëýõ¿éä ºðãºí
àøèãëàäàã, õàðüöàíãóé áèåý äààñàí àâèà ä¿ðñèéí öîãö áºãººä õýâøìýë äóóäëàãà,
òîãòñîí áè÷ëýã, òîâëîñîí óòãà õàäãàëñàí òºãñ áóñ äîõèî þì. Ýíý õ¿¿ àâèàíû õýë á¿õýíä ò¿ãýýìýë íýãæèéã õýëáýð
ãîëëîõ òàëààñ íü óòãà ñóäëàë, ¿ãèéí ñàí ñóäëàë, íàéðóóëàãà ç¿é, àÿëãóó ñóäëàë,
¿ãèéí ãàðàë ñóäëàëä, õýëáýð óòãà õî¸ðûã ä¿éëãýí ñóäëàõ òàëààñ íü ºã¿¿ëáýð ç¿é,
ýõ ñóäëàë ãýõ çýðýã îëîí ñàëáàð, àíãèä ñóäëàãäàõóóí áîëãîñîîð èðæýý. ¯ãèéí
ãàäààä òàë / õýëáýð/ íü ò¿¿íèé àâèà, àâèàëáàðûí öîãö íèéëö / áè÷èãò ¿ñýã, ä¿ðñ / áàéäàã áîë äîòîîä òàë /
óòãà / íü ò¿¿íèé õàðüöàà, òóñãàëûí öîãö áîëíî. ¯ãèéí óòãà ãýäýã áîë áîäèò þì,
¿çýãäýë, õºäºë㺺í òýäãýýðèéí òóõàé óõàãäàõóóí õýëíèé òýìäýã ãóðâûí ø¿òýí
áàðèëäñàí õàðüöàà ãýæ õýë øèíæëýëä ¿çíý.
Èéì ó÷ðààñ ¿ã íü ºíãºí á¿òýöòýé, ã¿í
á¿òýö á¿õèé áè÷èë íýãýí åðòºãö þì. Õýë øèíæëýëèéí ñàëáàð á¿õýí ñóäàëãààíû
çîðèëãûí ¿¿äíýýñ ¿ãèéí àëü òàë øèíæèéã ñîíèðõîæ áàéãààãààñ øàëòãààëàí ¿ã õýìýýõ
òîäîðõîéëîëò îëîí ÿíçûí õóâèðáàðòàé áîëñîí áºãººä ¿ãèéí ñàí ñóäëàë ñàëáàðò
¿ãèéã õýëáýð óòãà, á¿ðýëäýõ¿¿íèé òàëààñ íü ãîë÷èëîí òàéëáàðëàæ, ¿ãëýâýð /
ëåêñåìà- lexeme/ ãýíý.
Óòãà ñóäëàëä ¿ãëýâðèéí àãóóëãà, ã¿í
á¿òýöèéã óòãàëáàð / ñåñåìà- sememe/ ãýõ
íýãæýýð òîäîðõîéëíî. Óòãàëáàð ãýäýã íü óòãàíöàðààñ á¿ðäñýí, óòãà ñóäëàëûí
¿íäñýí íýãæ ìºí.
Ìîíãîë ¿ãèéí óòãûã áàéöààí ñóäàëæ,
óòãà ç¿éí á¿òýöèéã òîäîðõîéëîõ àæëûí ¿ð ä¿íä óòãûí äàâõðàà áîëîõ íü èëýðõèé
ìýäýãäýæ áàéíà. ¯ãèéí óòãûí äàâõðàà ãýäýã íü öºì óòãàà áóñàä óòãàñ áóþó ñàëìàë
óòãà, øèëæìýë óòãà, îëäìîë óòãà, óòãûí ¿åëñýí á¿ðõ¿¿ë ¿¿ñãýýä, öºì áà á¿ðõ¿¿ë
á¿õèé á¿òýöòýé áîëíî. Ìîíãîë õýëíèé / óòãà çîõèîëûí õýëíèé/ áîäèò áàðèìòàä
òóëãóóðëàí, ìîíãîë ¿ãèéí óòãûí äàâõðààò á¿òöèéã òºâ õýñãýýñ íü çàõ õýñýã õ¿ðòëýõ ºâºðìºö îíöëîã øèíæèéã
èëýð¿¿ëæ, ¿ãèéí
Ø
ÖªÌ
ÓÒÃÀ
Ø
ÑÀËÌÀË
ÓÒÃÀ
Ø
ØÈËÆÌÝË
ÓÒÃÀ
Ø
ÎËÄÌÎË
ÓÒÃÀ
õýìýýõ óòãàç¿éí á¿ëýã îéëãîëòûã íýãá¿ð÷ëýí
äýëãýð¿¿ëýí àâ÷ ¿çüå.
ÖªÌ ÓÒÃÀ
¯ãèéí öºì óòãà íü þì, óõàãäàõóóí,
òýìäýã ãóðâûí àíõäàã÷ øóóä õàðüöààãààð èëðýõ, íýðìýë óòãà áºãººä ¿ãèéí óòãûí
òºâ þì. Æèøýý íü: Ìîíãîë õýëíèé ÀÂÀÕ
õýìýýõ ¿éë ¿ãò:
- þìûã
ººðéèí áîëãî, áîëãîæ ýçýìøèõ
Õàðèí Àíãëè õýëíèé
Take õýìýýõ ¿éë ¿ãò
- þìûã
çºâøººðºëã¿é àâàõ
- ÿìàð
íýãýí ç¿éëèéã ãàðòàà àâàõ ãýñýí öºì óòãûã òóñ òóñ èëýðõèéëæ áàéíà.
ÑÀËÌÀË ÓÒÃÀ
Áîäèò þì íü õóâèðàõ áîëîâ÷,
óõàãäàõóóí íü ººð÷ëºãäºõã¿é õàðüöàà áèé. ¯ãèéí ñàëìàë óòãà ãýäýã áîë õ¿íèé
ñýòãýõ¿éí íýí îðîëöîîòîéãîîð ç¿éðëýõ, ñîëèõ, òºëººëºõ àðãààð öºì óòãààñ óëáààëæ
¿¿ññýí íýã ¿ãèéí îëîí óòãà áºãººä õýðýãëýýíèé ÿâöàä ººðèéí ç¿é òîãòîëîîð ¿¿ññýí
óòãà áîëíî. Òóõàéí ¿éë ¿ãò áàéãàà íãý óòãàíöàð äàâàìãàéëæ, ñàëìàë óòãà áóé
áîëäîã ç¿é òîãòîë àæèãëàãäàæ áàéíà. Òîäðóóëáàë, Ìîíãîë õýëíèé “ Àâàõ” ãýñýí ¿éë ¿ãèéí äýýð ºã¿¿ëñýí “ ººðèéí áîëãîõ” ãýñýí óòãàíöàðûí òîäîðõîé
øèíæýýñ ¿¿äýýä:
Àæèëä àâàõ: Áèä 200 ãàðóé õ¿í øàëãàñàí
áîëîâ÷ çºâõºí õî¸ðûã íü ë àæèëä àâñàí.
Ýõíýð àâàõ: Õ¿¿ ìààíü öýðãèéí àëáà õààãààä
ýðèéí öýýíä õ¿ðæýý. Îäîî ÷ ýõíýð àâàõ
íàñ öàã íü ÿã ìºí人.
Õºðºí㺠àâàõ:
Òàðàãíûõàà õºðºíãèéã àâ÷ ¿ëäýõýý ìàðòâàà ãýæ ýýæ íàäàä àõèí äàõèí çàõèñàí.
Õóâààæ àâàõ: Áèä
íýã ýõýýñ çóëàé çóëàéãàà ãèøãýí ãàðñàí àõ ä¿¿ñ ó÷ðààñ îëäñîí þìàà òýíö¿¿ õóâààæ
àâàõ õýðýãòýé.
Ñîíãîæ àâàõ, îëæ àâàõ, òàðãà àâàõ,
¿ã àâàõ, ñóð÷ àâàõ, ìýäýæ àâàõ, õóäàëäàæ àâàõ, ýçëýí àâàõ, áóëààí àâàõ, ãàçàð
àâàõ, óñ àâàõ, çýýë àâàõ, øèðýý àâàõ, õàõóóëü àâàõ, ºð àâàõ, õ¿¿õýä àâàõ, àìü
àâàõ, àíèð àâàõ, ÷èìýý àâàõ, ñàíàà àâàõ, ìàëãàé àâàõ, àì àâàõ, çóðàã àâàõ, ç¿ðõ
àâàõ, èäýø àâàõ, èäýý àâàõ, íîéð àâàõ, ñàëõè àâàõ, ºë àâàõ, ¿íýð àâàõ, õàéð
àâàõ, õóëãàé àâàõ, õ¿÷ àâàõ, õýë àâàõ, ÷èéã àâàõ, øàí àâàõ, òºë àâàõ, óðãàö
àâàõ, öîë àâàõ, õàð àâàõ, ìýäýý àâàõ, íýð àâàõ, àâàõ òàíàãã¿é, ñýæèã àâàõ,
ãýðýë àâàõ, ä¿í àâàõ, ¿ñ àâàõ ãýõ ìýòýýð îëîí ñàëàà óòãà ¿¿ñíý.
̺í Àíãëè õýëíèé Take õýìýýõ ¿éë ¿ã
þìûã çºâøººðºëã¿é àâàõ, ãàðòàà àâàõ ãýñýí óòãàíöàðààñ ¿¿äýýä: take with, take
away, take measures or steps, take back, take down, take an example, take a
permission, take a photo, take food, take off hat, take one’s pick, take the first place, take a bribe ãýõ ìýò
ñàëàà óòãóóä ¿¿ñ÷ áàéíà. ¯ãèéí ñàëìàë óòãàñ áîë óóë ¿ãèéí öºì óòãûí á¿ðõ¿¿ë
òîãòîöòîé áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ¿ãýýñ ¿ã òºðæ áàéãàà ìýòâ
Îð÷ëîí åðòºíöºä àìüòàí á¿ãä ¿ðæèæ,
òºëëºõ, çóëçãàëàõûã ¿ð òºë, çóëçàãûí íýðýíä íü ìîíãîë õýëíèé á¿òýöòýé ëà, - ëý,- ëî,- ëº äàãàâàð çàëãàæ, õîíü
õóðãàëàõ, ÿìàà èøèãëýõ, ¿íýý òóãàëàõ, ã¿¿ óíàãëàõ, èíãý áîòãîëîõ ãýõ çýðãýýð
ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàíä ¿éë ¿ã ¿¿ñýí íýìýãäýæ ¿ãýýð áàÿæèæ èðæýý. Õàðèí Àíãëè
õýëýíä àìüòàé á¿ãä ¿ðæèõ, òºëëºõ ¿ð òºëèéí íýðèéí ºìíº To ãýñýí ¿éë ¿ãèéí
óãòëàãà íýìæ, to lamb, to calf, to kid, to foal ãýõ çýðãýýð ìºí Àíãëè õýëíèé
¿ãèéí ñàí áàÿæäàã áàéíà. Ç¿éðë¿¿ëæ õýëáýë õîíü õóðãàëæ ò¿ì õ¿ðäãèéí àäèë ¿ã óòãàëæ ººð ººð óõàãäàõóóí
òýìäýãëýæ, óòãà òàëààñàà ºðãºæèí ñàëààëæ, ñàëìàë óòãà áèé áîëíî. Ýíý ¿çýãäëèéã
õýë øèíæëýëä óòãàëààñ ãýæ íýðëýõ áîëæýý. Óòãàëààñ ãýäýã áîë íýã ¿ãýíä àãóóëæ áàéãàà óòãà íýã
á¿ðèéã çààäàã õýëíèé óòãûí íýãæ õýìýýí ¿çñýí áàéíà. Çàðèì ¿ãèéí óòãàëààñèéã
àæèãëàÿ. Ìîíãîë õýëíèé ‘Àâàõ’ ãýõ ¿éë ¿ã íààíàäàæ äîîðõè óòãàëààñòàé ãýæ áîëíî.
¯¿íä :
1. Þìûã ººðèéí áîëãîõ: ýõíýð àâàõ,
õ¿¿õýä àâàõ, ò¿ð¿¿ àâàõ, òàðãà àâàõ, ¿ã àâàõ
2. Çýðýãöýõ õàì íºõöºë ¿éë ¿ãòýé
íèéëýí àâàõûí óòãà: ñîíãîæ àâàõ, õóâààæ àâàõ, ñîðæ àâàõ, ìýäýæ àâàõ, áóëààí
àâàõ, õýëæ àâàõ.
3. Óðüä÷èëàõ íºõöºë ¿éë ¿ãòýé
íèéëýí íýãýíò ¿éëäýí òóðøèõ ãýñýí óòãûã èëýðõèéëýõ: öîõèîä àâàõ, óíøààä àâàõ
4. ßìàð íýãýí áîäîë òºðõèéã
èëýðõèéëýõ óòãà: àæèã àâàõ, ñýæèã àâàõ, õàð àâàõ
5. Áèåíä ÿìàð íýã ñîãîã ñóóõ:
çîîãîî àâàõ.
6. Çàðèì õóâöàñ õýðýãëýëèéã
òàéëàõ: ìàëãàé àâàõ, áýýëèé àâàõ, îðîîëò àâàõ
7. Áèåíýýñ ñàëãàõ: ¿ñ àâàõ, õóìñ
àâàõ, ýìýýë àâàõ
8. Àìü àìüòàí, ìàë ººð àìüòàí,
ìàëûí ¿ð òºëèéã òýæýýõ: õóðãà àâàõ, òóãàë àâàõ.... ãýõ ìýò.
ØÈËÆÌÝË ÓÒÃÀ
Áîäèò þìñ, óõàãäàõóóí õî¸óë õóâèðàõ áîëîâ÷ õýëíèé òýìäýã õýâýýð, öºì
õèéãýýä ñàëìàë óòãà äàëä îðøèõ, èõ òºëºâ öºì óòãààñ ñàíàà íü óëàìæèëñàí õàðüöàà
áèé. Øèëìýë óòãà ãýäýã áîë ¿ãèéí öºì, ñàëìàë óòãààñ ¿¿ñýýä, óëìààð õýðýãëýýíèé
ÿâöàä óòãûí õîëáîî ñ¿ëáýý íü èõýä õîëäñîí ¿ãèéí óòãûí
äàâõðààíû àëñàëñàí á¿ðõ¿¿ë ãýæ áîëîõ þì. Æèøýýëáýë, Ìîíãîë õýëíèé Àâàõ ãýõ ¿éë ¿ã áóñàä ¿éë ¿ãòýé çóóðàëäàí
õýâøýýä, îíäîî óõàãäàõóóí òýìäýãëýõ, óòãà èëýðõèéëýõ áîëñîí íü àðâèí þì.
Ìîíãîë õýëíèé “Çàä Àâàõ” ãýõ ¿éë íèéëìýëæèéí óòãà ó÷ðûã óõâàë äàðààõ ã¿í á¿òýöòýé áàéãàà
þì. ¯¿íä:
1. ßìàð íýã õóâöàñ õýðýãëýëýý óðàõ
2. Õýñýã íºõºä¿¿ä íèéëýí àðõè óóõ
ýñâýë ÿìàð íýã áàÿðò ¿éë ÿâäàë òýìäýãëýõ
ãýñýí íýãæ óòãà
èëýðõèéëæ áàéíà. Ãýâ÷ öºì óòãàòàéãàà õîëáîî ñ¿ëáýýòýé
ãýäýã íü íýëýýä äàëä àâ÷, öºì áà ñàëìàë óòãûí àëü íýãíýýñ àëãóóðõàí ¿¿ññýí
áîëîõ íü ìýäýãäýíý. Öààøèëáàë íèæãýð àâàõ, áóò àâàõ, áàëàé àâàõ õýìýýõ óòãàòàé
áîëñîí íü “ Çàä
àâàõ” / íýã äîð õÿëáàðõàíààð, ¿ñãèéí ÷óóëáàð
áîëãîñîí íü/ ãýäãèéí óòãàòàé àãààð íýãýí áóé.
Øèëìýë óòãûã õýëýõ¿éí òàëààñ
òîãòâîðòîé òîãòâîðã¿é óòãûí øèíæýýð íü øàëãóóð õèéæ
1. Øèëæìýë óòãà
2. Øèëæ¿¿ëñýí óòãà ãýæ 2 àíãèëæ
áîëíî.
1. Øèëæìýë óòãàò íýãæ áîë õýâøìýë
õýðýãëýýòýé áîëñîí áàéíà. Æèøýý íü : Ãýëýý ÷ õàðóóë äàÿð äýëãýðñýí ýëäýâ ¿ã ÿíç
ÿíçààð õóâèð÷, óëàì ãàçàð àâñààð áàéíà. / Æ. Ï¿ðýâ. ¯éìýýíèé æèë/
“Ýíý çàõ õÿçãààð íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ
øàðñàí ìàõ àíääàãã¿é øàð çóðõàé÷ øèã þìíû ¿íýð àâàõäàà ãîéä áîëîõûã òà íàäààñ
èë¿¿ ìýäíý. / Æ. Äàìäèíñ¿ðýí. Ñóâàðãàíû íóóö /
ãýæ íàéðóóëñàíààñ ¿çâýë “ãàçàð àâàõ, ¿íýð àâàõ” õýìýýõ õî¸ð óòãà, óóãàë öºì óòãà
áîëîõ þìûã ººðèéí áîëãîõ, ãýñýí óòãààñ øèëæèí õýâøæýý.
Ýíý óòãà áîë èõýä òîãòâîðòîé øèíæ èëòãýíý.
2. Øèëæñýí óòãàò íýãæ áîë
íàéðóóëãûí íýãýí òºðºë, òóõàéí çîõèîë÷èéí õýðýãëýýòýé áàéíà. ªºðººð õýëáýë
øèëæ¿¿ëýí õýðýãëýõ àðãà áàðèëòàé áàéíà.
Óòãà÷ëàí øèëæ¿¿ëíý. Æèøýý íü: “ Ãýðèéí ýçýä øèíý àóâöàñ ºìñººä,
áèò¿¿ëíý ãýæ æàâõëàíòàéãààð õºäºëö㺺íº. Öýðìàà ãàë òîãîîòîé õóëèìëàíà”. Ýíä “õóðèìëà” ãýõ ¿ãèéí óòãûã ¸æëîí
øèëæ¿¿ëæýý.
Ç¿éðëýñýí
áàéäëààð ¿ãèéí óòãûã øèëæ¿¿ëýí õýðýãëýõ íü íýëýýä ò¿ãýýìýë ¿çýãäýë þì. Æèøýý
íü: Ìîíãîë óðàí çîõèîëûí íàéðóóëãàä “ õàâèðãàí ñàð, ñýìæèí ñàð, õºâºí ¿¿ë, õóðãàí
áàíòàí, àëòàí òàðèà, àäóóí ÷óëóó, ¿õýð á¿ðýý, òóóëàé ç¿ðõ ãýõ ìýò. Íýãýí ç¿éë
þìûí ÷àíàð øèíæèéã àøèãëàí íºãººã òîäðóóëàí õýëñýí àðãà þì. Áàñ “ øèã, ìýò” ãýõ õýðýãë¿¿ðèéí
òóñëàìæòàéãààð óòãà øèëæ¿¿ëýí ä¿ðñýëñýí áàéäàã. Æèøýý íü :
Àðñëàí ìýò íî¸äûã
Áàðñ ìýò ò¿øìýä äàãàõ
Áàðñ ìýò íî¸äûã
Èðâýñ ìýò ò¿øìýä äàãàõ
×îíî ìýò ò¿øìýä äàãàõ
×îíî ìýò íî¸äûã
¯íýã ìýò ò¿øìýä äàãàõ òóë õàìàã çîâëîí áîëìóé ãýæ
“ àðñëàí,
áàðñ, èðâýñ, ÷îíî, ¿íýã” õýìýýõ
àðààòíûã íýðëýñýí ¿ãñèéí óòãûã ç¿éðëýí àäèòãàæ øèëæ¿¿ëýí õ¿íèé çàí ÷àíàð áîëãîí
õýðãýëñýí áàéíà.
ÎËÄÌÎË
ÓÒÃÀ
¯ãèéí ñàíãèéí ¿íäñýí íýãæ áîëñîí ¿ã
íü áóñàä ¿ãòýé íýãäýæ, õýâøýýä, áàñ ºíýã ¿ã, õýëëýãòýé îéðîëöîî óòãàòàé áîëîõ
¿çýãäýë õýëýíä áèé. Æèøýý íü: Õºãøèí / íàñ àõèìàã õ¿íèéã, áàñ ìàë àäãóóñûã ÷
õýëíý / Òîëãîé / õ¿í àìüòàíû òîëãîé/ ýíý 2 ¿ã íéèëýí íýãäýæ ÕªÃØÈÍ ÒÎËÃÎÉ
ãýõ ºâºðìºö õýëö ¿¿ñ÷, õàøèð, õàøèð
äîãü, õàøèð õ¿í ãýñýí óòãà àãóóëãàòàé áîëæ, õàøèð õàäãàé,
õºãøèí ÷îíî, õºãøèí áóðõè, õóó÷èí áóóíû õóãàðõàé ãýõ ìýò ºâºðìºö õýëöòýé
îéðîëöîî óòãàòàé áîëíî.
Îëäìîë
óòãà ãýäýã áîë ¿ãéèí öºì, ñàëìàë, øèëæìýë óòãóóäààñ óòãûí õîëáîî ñ¿ëáýý íü
òàñàð÷ õîëäîí ºâºðìºö óòãàòàé áîëñîíûã õýëíý. ªºðººð õýëáýë ¿ãèéí öºì, ñàëìàë,
øèëæìýë óòãàñ á¿ð ìºñºí àëäðààä, ºìíºº óõàãäàõóóí èëýðõèéëýõ áîëñîíûã îëäìîë
óòãà õýìýýí íýðëýäýã áàíà. Õýëíèé ºâºðìºö õýëö õýâøìýë õýëö á¿õýí îëäìîë
óòãàòàé íýãæ þì. Æèøýý íü: ìàíàé õýëíèé “òîëãîé” ãýõ ¿ãèéí
óòãàíöàðûí õîëáîî åðºíõèé人 ìýäðýãäýæ áàéäàã ãýæ áîëíî. “Õóó÷èí õ¿íèé ÿðèàã èõýä ñîíñ÷,
õýäýí àðâàí æèë íýëýýä þìûí ºíãºð¿¿ëñýí òóë õºãøèí òîëãîé ñ¿ðõèé õàøèðæýý” òîì òîëãîé / èõ çàíò /, òîëãîéãîî ãàíçàãëàõ /
áîäîëä îðîõ/, òîëãîéãîî ãàøèëãàõ / èõýä ýðýãö¿¿ëýí áîäîõ/ òîëãîéãîî äààõ,
òîëãîé äýýð ãàðàõ, òîëãîé ººä òàòàõã¿é / óéãàã¿é/, òîëãéãîî øààõ / õàðàìñàõ/,
ãýõ ìýòýýð îëäìîë óòãàòàé áîëæýý.
̺í õýâøìýë õýëö
öîãöîîðîî íýãýí óòãà ñàíààã èëòãýäýã. Æèøýý íü:
Íóóõûã íü àâàõ ãýýä
Í¿äèéã íü ñîõëîõ ãýñýí õýâøìýë õýëö ÿìàð
íýã ç¿éëèéã óðüäèéíõààñ íü á¿ð äîðîéòóóëæ õèéõ ãýõ óòãà ñàíààã, ìºí
ªãíº ãýõýä ºðºâ õèéíý, àâíà ãýõýä
àðàâ õèéíý ãýñýí õýëö íü “
õàðàì÷”
ãýõ ìýò óòãà ñàíààã òóñ òóñ èëýðõèéëíý.
Äýýðõ æèøýýã
íàðèéâ÷ëàí àæèãëàâàë:
1.
Öºì
óòãà
2.
Á¿ðõ¿¿ë
óòãà ãýñýí 2 óòãûí õ¿ðýý áàéãàà áºãººä öºì óòãààñàà á¿ðõ¿¿ë óòãà íü ¿¿ñìýë
øèíæòýé áàéíà.
No comments:
Post a Comment